Tradición oral Ch’ol / Choles

A través de los relatos del pueblo originario Ch’ol, narrados en Tumbalá, Chiapas y en donde los llevan sus hablantes, se aborda el origen y explicación de los fenómenos de la naturaleza y del mundo, como el fuego, los temblores o los animales domésticos. Sin lugar a dudas, no se deja de lado la transmisión de saberes colectivos, como lo es el proceso de construcción de la muy representativa casa familiar.

Muc’bu y yäjlel ty lac tyañ ty Ch’ol 

Tyañ tyac mu’bä y yäjlel tyac ilaty a lä tyajlum ba’ chumulob Ch’olob, mi yäjlel y la ty Tumbalá, Chiapas ba yujilob bä tyañ, muckix y yäjlel baki tsa’ tyejchi jiñi muc’bä y yäjleltyac y laty ty pañämil ba’ chumuloñlam bajche jiñi c’ajc, yikoty Yujkel yikoty Aläk’äl muc’bä yäjñel yiko’tyoñla. Che’ jael ma’añic mi yäjpel jiñi tyañ tyac tsa’ix bä y käyuyob ñashañob bä lac piälob bajche mi mejlel jiñi Otyot ba’ chumul lac piälob.

Aprende más aquí

1.- Aläk’äl muc’bä yajñel yiko’tyoñla / Los animales domésticos
Ch’ol de Tumbalá, Chiapas

Ty wajali añ abi juntykil lac ña’ chumulbä ty bajñelil yikoty y yalobil ñoxixbä y yikoty aläkäl añ bä ya ty matye’el, che’ jiñi, ma’añic aläkäl yikoty lac piälob come max tyo’añic ty pañämil.

Ty jumpej’ ki’ñ ty säc’añ pañämil jiñi chi’tyoñ wolix y majlel ty e’tyel ty cho’lel tsa’ i tya’ja ya ty jumpaty, tsi tya’ja cabäl y ñich tye’ tsa’ y yälu ¿Majki tsä chämä tylel ily? Tsa’ cha’ ochi ty yotyot cha’añ mi kajtybeñ y ña’ mi añ bi käñbilbä y cha’añob, jiñi lac ña’ tsi sub’be y yalobil cha’añ añ abi juntykil y yijtsiñ.

Lac ña’ weñ tsa’ix abi y cha’lej bäke’ñ ty tyojlel jiñi kolembä y yalobil ame max abi yomit y yerañ, ma’ añic ty ña’tyaj mi sumlelix jiñi y ña’tybal jiñi chityoñ max abi yomit y yerañ, tsa’ix kaji y ña’tyañ bajche mi kajel y saty y yijtsiñ. Che’ tsa’ix ñumi ki’ñ tsi päyä majlel y yijtsiñ ty matye’el.

Jiñi chityoñ tsa’ix cha’ tyli ty yotyot ma’añic tsa’ coty yikoty i yijtsiñ che’ wolix y subeñ y ña’ cha’añ tsa’ix abi sajty y yijtsiñ , tsi keleyob cha’añ ya ix tylel ty ñaj cuxbil bä y cha’añ we’el. Jiñi y yerañ ñoxix bä ma’añic tsi’ käyu i bä, tsa’ix y säcla bajche jax mi mel cha’añ mi sät y yijtsiñ.

Che’ tsa’ix y meletyac bajche tyac tsi ñajtyaj bajche yom mi mel, tsa’ix y cha’päyi majlel y yerañ ya ty matye’el cha’añ abi mi jutsañ jiñi y yajlel ux, yom abi y pusbeñ jiñi chityoñ tsa’ letsi ty ajñel, ma’añic abi woli y ña’tyañ cha’añ y yijtsiñ añ abi y pätyullel, jiñi ijtsi’ñil tsa’ix y choko jiñi tye’ tsa’ yajli y tsa’ xujli ty pejtye’lel.

Jiñi alä chityoñ tsa’ix y ke’le bajche yälal tsa’ kulej y bä’tyal jiñi yerañ, tsi ña’tyaj cha’añ mu’ckix abi y ka’jel y mel ka’bul jiñi aläkäl ty bäk’tyal jiñi ñoxixbä y yerañ cha’añ mu’ckix abi y yajñel ty pañämil. Tsa’ix yilayob pañämil jiñi aläkäl: mut, xcanarios, tsi’tyac yikoty ka’bälob tsa’ix bä majliyob ya ty otyot ba chumulbä jiñi chityoñ. Che’ tsa’ illy laj pañämil jiñi aläkäl mu’ckixbä y yajñel yikotyoñla ty lac kotyot

2.- Ba’ tsa tyejchi c’ ajc / El origen del fuego
Ch’ol de Tumbalá, Chiapas

Jiñi xch’olob mi yälob cha’añ ty wajalí che’ machtyo abi añob bic lac piälob ily ty lum. Ma’añic abi jiñi c’ajc, lac piälob mu’ckix abi y käxob tyac wal mach bä tyka’ñic come ma’añic c’ajc, lac íälob mu’ckix abi y weñ u’biñob wokol che’añ ja’al yikoty che ja’bilelix tsä’ñak, ma’añic abi backi mi tyä’ wetsañob i bä.

Jiñi c’ajc añäch abi, lok bil abi y cha’añ lac ña’ ma’añic abi mi yäk’ y tyälob yambäyob lac piälob. Lac ña’ ma’añic mi kuy ya ty che’ñ ya weñ lob bil y cha’añ.

Ty jumpej ki’ñ jiñi Tlacuache che mi kel lac piälob bajche mi yubiñob wokol tsi subeyob cha’añ mi kajel y xujchiñ, che tsa’ tyli ca’bäl ja’el tsi yukä y bä ty ax chañ tsa majli ya ba’añ lac ña ty che’ñ. Che’ weñ ax chix tsa’ majli ya ty tytyot lac ña’, cha’añ mi kaj’tyñ ochel y tykesañ ibä.

Lac ña’ tsa’ix y yukä ty ochel tsa’ kajiyob ty tyañ che’ tsa’ix ñämi cabäl xhoratyac lac ña’ tsa’ix wälly kulel che’ jiñi aläkäl tsi yotsa’ y ñejl ty s’ajc, tsa’ lejmi y ñejl y tsa’ loki ty ajñel y säcklañ lac piälob cha’añ mi yäk jiñi c’ajc.Lac piälob wolix y pitya’ñob jiñi Tlacuache jiñi aläkäl tsa’ i chä’mätylel, weñ tyjicñayob ty yubiyob lac piälob, tsa’ix y chämäyob majlel ya ty yotyot jiñi c’ajc, che’ mi ku tsa’ koty c’ajc ty tyojlel lac piälob ty yotyot kälul ty wälej.

3.- Yujkel (Temblores)

Ch’ol de Tumbalá, Chiapas

Ty alä tyejlum ty wajali mi yälob lac piälob cha’añ lac chujultyac tsa’ix abi y mele juntykil wiñic weñ pä’tylbä cha’añ mi yajñel y laty ty lum, y ye’tyel tsa’ bä ake’ñty jiñi wiñic jiñäch cha’añ mi kux lum mach a bi yüjilic mi weñ al jiñi kuchijel, ma’añic tsa’ caj’ty benty jiñi wiñic mi mu’ckix y kajel y cha’leñ kuchujel.

Che’ tsa’ix ñämi kabäl ja’bilel, yikoty ki’ñ, jiñi wiñic tsa’ix läj a jumpel ki’ñ, weñ käxix a bi jiñi y kä’c. Yomix abi jiñi k’aj o, ty jiñi e’tyel ma’añic abi ka’j o, tsa’ix meku kajel y ña’tyañ bajche mi melel y ñijkañ y bä’tyal come jiñi y kux weñ Alix abi, tsi’ yälu ¿Che’ mu’ckix ñijkañ bä chu’ki mi yujtyel? ¿Bajche yom mic’ mel cha’añ mi mejlel mel ily e’tyel?Tsa’ix ka’ji y ñijkañ ibä ty tse’j yikoty ty ñoj, jiñi wiñic ma’añic woli y ña’tyañ chu’cki woli y yujtyel che’ woli y ñijkañ ibä, lac piälob mi yälob mi yälob cha’añ che’ mi ñijkañ ibä jiñi wiñic mu’ckix abi y ñijkañ ibä lum y che’ tsi’ tya’jax mi ñijkañ ibä mu’ckix y mejlel lac kä’biñ, che’ meku’ tsi’ yila pañämil jiñi Yujkel käñbil bä lac cha’añ y laty lum ba’ chumuloñla.

4.- Otyot ba’ chumul lac piälob / La casa familiar  

Ch’ol de Tumbalá, Chiapas

Che’ wolityo y cajel e’tyel, lac’ piälob mi tyempañob ibä cha’añ mi ko’tyel chu’julbä la piäl cha’añ mi cajel e’tyel.

Jiñi otyoty mi mejlel yikot tye’j y ka’ba’ cintok, jiñäx mu’bä y weñ säclañob lac piälob ya ty matye’el mi tse’pob tylel.

Jiñi otyoty muc’bä y kajel ty mejlel mi lac ke’l, lac piälob mi melob otyoty tyam tyac muc’bä y tsäp’op uxpec’ tye’t ty xujk tyac, jiñi otyot mi melbeñtyel jumpec’ ity yikoty xventana, jumpec’ ba mi lac mejlel ty wäyel yikoty ba’ mi lac buxtyl.

Ya ty pam mi yotsa’beñob xguano o jiñi yop tye’ añ bä ya ty yajñib wakax yikoty chä’añ cha’añ mi käjchel. Jiñi y pat otyot mi bojtyañob ty tye’yliyi jiñäch mu’bu y tsej’pej che’ machtyo añic e’tyel, jiñi lum mi tyäxtyañob lac piälob cha’añ tyo’j mi kälel jiñi lum. Ty wajali lac piälob mi melob y yotyoty bajche yliyi jiñi ba’ mi mejlel waj jiñäch yambä otyoty mi mejlel y che’jael ba mi cotsa’ñob jiñi alä’käl lac piälob, mi mel beñob y yotyot y tyamtyamt mi mejlel. Che’ mi yujtyel ty mejlel, jiñi yum otyoty mi mel kolem ki’ñijel ya ba’ tsa’ ujty jiñi e’tyel.